De meesten van ons kennen het terreplein als de open ruimte in een fort, omsloten door wallen en gebouwen. Zowel de forten bij Rijnauwen en bij Vechten, de grootste verdedigingswerken van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, hebben zo’n terreplein. Maar wat is nou precies het terreplein, en wat voor functie heeft het nu en vroeger gehad?
Van begin af aan ben ik als vrijwilliger op de forten bij Vechten en bij Rijnauwen gefascineerd door het terreplein, de open ruimte midden in een verdedigingswerk. Vooral de sfeer van een besloten ruimte fascineert mij. Tegelijk vraag ik me af hoe dat vroeger zou zijn ervaren? Toen ik voor het eerst op Vechten kwam viel het terreplein niet eens zo op. Wanneer je Vechten binnenkomt via loopbrug en coupure door de wal of via de achteringang, trekt vooral de lange bakstenen muur van de hoofdkazerne de aandacht. Het terreplein lijkt een toevallig opengebleven ruimte vóór dit gebouw.
Heel anders voelt de ruimte van het terreplein op het fort bij Rijnauwen aan. Het terreplein is er ruim bemeten en ook meer aaneengesloten dan op Vechten. Maar het belangrijkste verschil is dat je dwars over het terreplein naar de hoofdkazerne loopt. Hier steek je echt een vlakte over. Ik weet nog dat ik voor de eerste keer via de brug over de gracht en om het wachtgebouw liep het terreplein op: wat een adembenemend gevoel van ruimte! Laat het op die vlakte ook nog eens stil zijn, en je beseft dat dit een unieke plek is temidden van het geraas van snelwegen en spoorlijnen, de drukte van Amelisweerd, toch een redelijk stil bos, en de hoge gebouwen van de Uithof. Het terreplein van Rijnauwen is een ruimte op zichzelf waar het bovendien stil is.
Ik vraag me af hoe het terreplein vroeger zou zijn ervaren door marcherende soldaten in tijden van mobilisatie en bezetting. Er is uiteraard een historische component aan het gebruik van beide forten, die vooral op Rijnauwen bedenkelijk is. Op Rijnauwen zijn de klok en het monument prominent aanwezig. De stilte benadrukt jaarlijks de 4 mei herdenking, altijd een bijzonder en plechtig moment. We zullen nooit weten wat er zich precies afspeelde op het terreplein, maar het zal er zeker niet altijd stil zijn geweest.
Het terreplein is wel uniek, het woord alleen al. Je komt het niet op een andere manier tegen dan als de aarden vlakte binnen een fort. Ik zocht na wat Vauban, de Franse architect van vele forten, hiervan zegt, maar neen, ik kom in geschriften over hem het woord niet tegen. Wel kennen de Fransen het woord ‘plain’ voor vlakte en ‘terre’ voor aarde. In een Italiaans boekwerk*) over de oudere Venetiaanse vestingwerken staat terreplein als ‘terrapieno’ aangegeven wat ‘vol aarde’ betekent, maar wikipedia heeft het over ‘terrapiana’ als herkomst van het woord: ‘vlakke aarde’. De precieze afkomst van het woord lijkt dus onbekend.
Vol aarde of vlakke aarde? In ieder geval begrijpt iedereen wat met het terreplein wordt bedoeld. En dat je deze plek kunt gebruiken voor allerlei doeleinden. Ik had het over stilte, maar de mens heeft de neiging om zich een ruimte eigen te maken en juist niet stil te zijn. Zo worden op fort bij Vechten evenementen en festivals georganiseerd. De hooggelegen wal met direct ernaast de centrale ruimte van het laag gelegen terreplein maken het fort geschikt voor allerlei samenkomsten, spel, muziek en avontuur. Dat begrijp ik wel. Maar voor mij gaat er niets boven rustig dobberende eenden in de gracht, de geluiden van bosvogels en de jonge spreeuwen in de roosters van de bomvrije kazerne. Gelukkig kan het ook anders: op fort bij Rijnauwen versterken subtiele klanken van muziek en zang juist de eenheid van stilte en ruimte op het terreplein.
*) Fortezze e baluardi veneziani, Francesco Boni de Nobili e.a. 2016
Tekst: Ben Hermans
Foto header: Historische Vereniging Maartensdijk
